15 Απριλίου 2021
Σας καλωσορίζω στο σημερινό διαδικτυακό σεμινάριο που διοργανώνεται με θέμα τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, και, ειδικότερα, τα αποτελέσματα δειγματοληπτικής έρευνας της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου, για το επίπεδό του στη χώρα μας. Μέσω του σημερινού σεμιναρίου προσφέρεται η ευκαιρία να αναδειχθεί το εξαιρετικά σημαντικό πρόβλημα του χαμηλού επιπέδου χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, το οποίο επηρεάζει καθοριστικά την προσωπική, οικογενειακή και τη γενική κοινωνική ευημερία. Δίδεται επίσης η ευκαιρία να γίνει ενημέρωση και για μια νέα, αξιόλογη προσπάθεια που βρίσκεται υπό εξέλιξη για την προώθηση του θέματος στην Κύπρο. Στην προσπάθεια αυτή η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, έχει ουσιαστικό και συντονιστικό ρόλο. Απώτερος στόχος είναι η εκπόνηση μιας Εθνικής Στρατηγικής για την προώθηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και της χρηματοοικονομικής παιδείας στην Κύπρο.
Κατά ένα γενικό ορισμό, χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός ορίζεται ως ο συνδυασμός γνώσεων, συμπεριφοράς και νοοτροπίας που είναι απαραίτητα για την σωστή λήψη βασικών ατομικών οικονομικών αποφάσεων και, κατ’ επέκταση, για την αποφυγή δυσμενών συνεπειών και την επίτευξη προσωπικής οικονομικής ευημερίας. Χωρίς τις κατάλληλες, βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις, αλλά και χωρίς ορθολογιστικές συμπεριφορές και νοοτροπίες, οι πολίτες είναι επιρρεπείς σε λανθασμένες αποφάσεις ή παραλήψεις που μπορούν να επιβαρύνουν τον προσωπικό ή οικογενειακό τους προϋπολογισμό ή ακόμη και να τους οδηγήσουν σε δυσάρεστες οικονομικές καταστάσεις.
Όπως έχει διαφανεί από διεθνείς επιστημονικές μελέτες[1], o χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός βρίσκεται δυστυχώς σε σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο από το επιθυμητό. Πιο συγκεκριμένα, έχει διαφανεί ότι μια τεράστια μερίδα του πληθυσμού παγκόσμια παρουσιάζει σημαντικές αδυναμίες στην κατανόηση βασικών οικονομικών και χρηματοοικονομικών εννοιών, όπως ο υπολογισμός του απλού επιτοκίου, ο ανατοκισμός, οι επιπτώσεις του πληθωρισμού, και η σημασία της διαφοροποίησης χαρτοφυλακίου. Ως αποτέλεσμα, πολλά άτομα αντιμετωπίζουν προβλήματα με το χρέος, την αποταμίευση, τις επενδύσεις, αλλά και τον προγραμματισμό για το μέλλον και ειδικότερα τη συνταξιοδότησή τους.
Σε συνέδριο των Διοικητών των Κεντρικών Τραπεζών της Κοινοπολιτείας που συνδιοργανώθηκε από την Κοινοπολιτεία και την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, τον Οκτώβριο του 2019 στην Ουάσιγκτον, του οποίου είχα την τιμή να προεδρεύω, προσκαλέσαμε ως κύρια ομιλήτρια την καθηγήτρια Annamaria Lusardi, μία από τους πρωτοπόρους ακαδημαϊκούς στον τομέα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Ένα από τα κύρια συμπεράσματα των ερευνών που ανέλυσε είναι ότι μόνο το 1/3 του πληθυσμού διεθνώς κατέχει αυτές τις βασικές γνώσεις σε σχέση με τα χρηματοοικονομικά. Σημειώνεται, παράλληλα, ότι το πρόβλημα αυτό είναι υπαρκτό ακόμα και στις πλέον αναπτυγμένες χώρες του πλανήτη.[2] Επίσης, σύμφωνα με την καθηγήτρια Lusardi, τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τα επίπεδα δανεισμού των νοικοκυριών αλλά και των επιχειρήσεων. Πιο συγκεκριμένα, η χρηματοοικονομική συμπεριφορά των δανειοληπτών σε συνδυασμό με ελλιπείς δεξιότητες σε θέματα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, οδηγεί σε λανθασμένες αποφάσεις πίστωσης ή / και κακή διαχείριση των διαθέσιμων πόρων, με αποτέλεσμα την υπερχρέωση.
Η χρηματοοικονομική παιδεία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στον τρόπο διαχείρισης του προϋπολογισμού των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων. Απτά παραδείγματα αποτελούν η διαχείριση του χρέους τους, των οικονομικών πόρων για περίπτωση έκτακτης ανάγκης, των υποχρεώσεων για ενδεχόμενη μελλοντική εκπαίδευση των παιδιών τους ή της συνταξιοδότησης. Παράλληλα, όπως έχει διαφανεί σε συζητήσεις ακόμη και στο ανώτερο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), με την επιμόρφωση των νοικοκυριών και των εταίρων σε επιχειρήσεις, διευκολύνεται η αποτελεσματική μετάδοση της νομισματικής πολιτικής. Για παράδειγμα, η καλύτερη κατανόηση βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών συμβάλλει σε αποτελεσματικότερη διαμόρφωση των προσδοκιών του κοινού ως προς την κατεύθυνση πληθωρισμού που στοχεύει η ΕΚΤ και επομένως ωθεί σε ορθότερες επενδυτικές ή καταναλωτικές αποφάσεις των πολιτών. Διαφαίνεται, συνεπώς, ότι τέτοιες γνώσεις είναι απαραίτητες για τη δημιουργία ενός ισορροπημένου, λειτουργικού και καλά οργανωμένου οικονομικού μοντέλου.
Είναι επίσης σημαντικό να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι συνεχείς εξελίξεις και οι νέες τάσεις στον οικονομικό και χρηματοπιστωτικό τομέα διεθνώς, καθιστούν σήμερα τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ακόμα πιο σημαντικό, από ό,τι στα προηγούμενα χρόνια.
Πρώτον, οι πολίτες σήμερα καλούνται από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και άλλους χρηματοοικονομικούς οργανισμούς να επιλέξουν μεταξύ πολλαπλών και πολύπλοκων προϊόντων τα οποία σχετίζονται με τον βραχυπρόθεσμο δανεισμό, τη σύναψη ενυπόθηκων δανείων, την επένδυση και την αποταμίευση των προσωπικών πόρων. Τέτοιες αποφάσεις προϋποθέτουν, όμως, βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις, καθότι λανθασμένες επιλογές μπορούν να επηρεάσουν τη χρηματοοικονομική ευημερία ενός ατόμου, όπως επίσης και την ικανότητά του να χρηματοδοτήσει μελλοντικές του ανάγκες, όπως την αγορά ενός σπιτιού, τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης των παιδιών του ή την αποταμίευση για συνταξιοδότηση.
Δεύτερον, το ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον που δημιουργείται από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τον ψηφιακό μετασχηματισμό της παγκόσμιας οικονομίας, καθιστά τις χρηματοπιστωτικές αγορές ακόμη ταχύτερες, πιο ασταθείς και πιο περίπλοκες για κάποιον που στερείται των βασικών χρηματοοικονομικών γνώσεων. Παράλληλα, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός μπορεί να μειώσει τις αρνητικές επιδράσεις μελλοντικών χρηματοοικονομικών κρίσεων στην οικονομία γενικότερα.
Τρίτον, είναι γεγονός πως οι πολίτες αναγκάζονται σήμερα να λαμβάνουν οι ίδιοι πολλές οικονομικές αποφάσεις που στο παρελθόν λαμβάνονταν σε μεγαλύτερο βαθμό, είτε από τους οργανισμούς οι οποίοι τους εργοδοτούσαν, είτε από τα εργατικά συνδικάτα και άλλα οργανωμένα σύνολα, είτε από τις ίδιες τις κυβερνήσεις. Για παράδειγμα, το βάρος για τον σχεδιασμό των συνταξιοδοτικών πλάνων πέφτει σήμερα σε μεγαλύτερο βαθμό στους ώμους των εργαζομένων από ό,τι στο παρελθόν. Ασφαλώς, χωρίς τις κατάλληλες γνώσεις του ζητήματος αυτού σε ατομικό επίπεδο, τα όποια λάθη θα έχουν σημαντικές αρνητικές συνέπειες στην οικονομική ευμάρεια των πολιτών μετά την αφυπηρέτησή τους. Πέραν των πιο πάνω, θα πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι μια ιδιαιτέρως σημαντική πηγή συνταξιοδοτικού εισοδήματος για τις προηγούμενες γενιές ήταν η Κοινωνική Ασφάλιση. Ωστόσο, με τις δημογραφικές εξελίξεις και τη γήρανση του πληθυσμού οι δυσκολίες στα συστήματα Κοινωνικών Ασφαλίσεων αυξάνονται, γεγονός που προσδίδει επιπρόσθετη σημασία στο ζήτημα του σωστού σχεδιασμού του ατομικού εθελοντικού συνταξιοδοτικού πλάνου. Το μεγαλύτερο επίσης προσδόκιμο ζωής εξυπακούει ότι χρειαζόμαστε περισσότερα χρήματα για συνταξιοδότηση από ό,τι οι προηγούμενες γενιές και επομένως πιο προσεκτικό σχεδιασμό.
Όσον αφορά την Κύπρο, οι εμπειρίες από τη χρηματιστηριακή κρίση του 2000, καθώς και από τη μη ορθολογιστική διαχείριση των χαρτοφυλακίων των Κυπρίων πριν την κρίση του 2013, έχουν αναδείξει ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού στη χώρα μας φαίνεται να μην κατέχει επαρκείς βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις ή ορθολογιστικές συμπεριφορές σε χρηματοοικονομικά θέματα, όπως οι επενδύσεις, η αποταμίευση και ο δανεισμός. Επιπλέον, η συμπεριφορά των κυπριακών νοικοκυριών όσον αφορά την αποταμίευση και τον δανεισμό κατά το πρόσφατο παρελθόν υπογραμμίζει ότι δεν υπάρχει επαρκής επίγνωση σε σειρά χρηματοοικονομικών θεμάτων.
Τα χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο επιβεβαιώνονται και από πολύ σημαντικές έρευνες που έχουν γίνει στο παρελθόν. Η μελέτη των Andreou και Phillip (2018) ανέδειξε το χαμηλό επίπεδο χρηματοοικονομικής γνώσης στους Κύπριους φοιτητές, ενώ η μελέτη των Andreou και Anyfantaki (2020) ανέδειξε και το γεγονός ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός των καταναλωτών επηρεάζει με αρνητικό τρόπο την ενεργή συμμετοχή τους στην ηλεκτρονική τραπεζική, η οποία αποτελεί πλέον τον βασικό δίαυλο παροχής τραπεζικών υπηρεσιών. Ωστόσο, καμία μέχρι τότε δειγματοληπτική έρευνα για την Κύπρο δεν ήταν αντιπροσωπευτική και περιεκτική, όσον αφορά το εύρος των ερωτήσεων για επαρκή κάλυψη των χρηματοοικονομικών γνώσεων, συμπεριφορών και νοοτροπιών, και ταυτόχρονα όσον αφορά το επίπεδο κάλυψης του πληθυσμού. Η έρευνα της ΚΤΚ για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό στην Κύπρο, η οποία ολοκληρώθηκε το 2019, είχε στόχο να υποβοηθήσει στην επιστημονική αξιολόγηση του επιπέδου των χρηματοοικονομικών γνώσεων, συμπεριφορών και νοοτροπιών των Κυπρίων ως σύνολο αλλά και ανά κατηγορία, στη βάση διάφορων δημογραφικών παραμέτρων όπως ηλικία, φύλο, επίπεδο μόρφωσης και γεωγραφική περιοχή. Επομένως, η έρευνα αυτή κάλυψε το κενό που υπήρχε, αφού θεωρείται ως η πιο αντιπροσωπευτική και περιεκτική σε ό,τι αφορά στο εύρος των ερωτήσεων για επαρκή κάλυψη των χρηματοοικονομικών γνώσεων, συμπεριφορών και νοοτροπίας, καθώς και τη δειγματοληπτική κάλυψη του συνόλου του πληθυσμού. Η έρευνα επιβεβαιώνει το πρόβλημα ενώ ταυτόχρονα, μέσω της εκτενέστερης κάλυψής της, καταδεικνύει τόσο τους τομείς στους οποίους υστερούν οι Κύπριοι, όσο και τις ομάδες πληθυσμού οι οποίες θα πρέπει να αποτελέσουν προτεραιότητά μας ως κοινωνία για την προώθηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Η ΚΤΚ στα πλαίσια εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, συμμετείχε ενεργά σε πρωτοβουλία του Συνδέσμου Τραπεζών και του Junior Achievement Cyprus που συνδιοργανώνουν εκπαιδευτικά σεμινάρια στη δημοτική εκπαίδευση (“Οικονομικά για την επιτυχία”) και μόλις πρόσφατα στα Γυμνάσια. Σημειώνονται επίσης τα τρία φόρουμ οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής για το θέμα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού που διοργανώθηκαν από τον Δρα Παναγιώτη Ανδρέου του ΤΕΠΑΚ, δύο από τα οποία έγιναν με τη στήριξη της ΚΤΚ και το τρίτο διαδικτυακά. Οι πιο πάνω προσπάθειες, αν και αξιόλογες, είναι περιορισμένης έκτασης ή/και διάρκειας και δεν έχουν σχεδιαστεί στα πλαίσια ενός ευρύτερου στοχευμένου πλάνου ή στρατηγικής που να καλύπτει όλες τις κατηγορίες του πληθυσμού. Σημειώνονται, τέλος, σειρές σχετικών επιμορφωτικών διαλέξεων ή σεμιναρίων που διοργανώνονται από το Υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας (ΥΠΠΑΝ), την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς Κύπρου, το ΤΕΠΑΚ, τον Οργανισμό Νεολαίας Κύπρου (ΟΝΕΚ), τον Κυπριακό Σύνδεσμο Χρηματοοικονομικών Αναλυτών (CFA Institute Cyprus), τον Σύνδεσμο Οικονομολόγων Κύπρου, και η πρόσφατη εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο Κύπρου μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας.
Όπως προανέφερα, η Κεντρική Τράπεζα υπήρξε βασικός υποστηρικτής διαφόρων προσπαθειών που έγιναν στο παρελθόν. Είναι γι’ αυτό τον λόγο που η Κεντρική Τράπεζα καλωσορίζει με ιδιαίτερη ικανοποίηση τη σύσταση της Ad-Hoc Επιτροπής για τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο. Η Επιτροπή αυτή λειτουργεί υπό την αιγίδα της KTK και αποτελείται από στελέχη που προέρχονται από την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου, το Υπουργείο Οικονομικών, το Υπουργείο Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας, την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς Κύπρου, το Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Την Ad-Hoc Επιτροπή πλαισιώνει επίσης μια ομάδα καταξιωμένων διεθνών εμπειρογνωμόνων, οι οποίοι ως επιστημονικοί συνεργάτες, αναμένεται να εμπλουτίσουν το έργο της Επιτροπής με βέλτιστες πρακτικές στη βάση ακαδημαϊκής έρευνας και εμπειριών άλλων χωρών.
Σημαντικό ρόλο για τον σχεδιασμό της Στρατηγικής θα διαδραματίσουν τα αποτελέσματα της έρευνας της ΚΤΚ που θα παρουσιαστεί σήμερα. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, τα αποτελέσματα της έρευνας φανερώνουν ότι τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι χαμηλότερα σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού. Συγκεκριμένα, οι νέοι έχουν χαμηλότερη βαθμολογία χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό. Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός φαίνεται ακόμα να συσχετίζεται άμεσα με το επίπεδο μόρφωσης. Επιπλέον, φαίνεται να σχετίζεται και με το είδος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που κατείχαν οι συμμετέχοντες στην έρευνα.
Τα αποτελέσματα που μόλις ανέφερα, και τα οποία θα αναλυθούν στη συνέχεια, δίνουν στην Επιτροπή μια σημαντική ένδειξη σε σχέση με τις ομάδες του πληθυσμού στις οποίες θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα μέσω μίας δομημένης και στοχευμένης πολιτικής.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφέρω ότι ως Διοικητής της ΚΤΚ, προτίθεμαι να στηρίξω με κάθε τρόπο την Επιτροπή σε αυτή την προσπάθειά της να συμβάλει καθοριστικά στην ενίσχυση των χρηματοοικονομικών γνώσεων στη χώρα μας. Η Επιτροπή θα διαμορφώσει και θα προτείνει στην Πολιτεία μια αξιόλογη, πιστεύω, Εθνική Στρατηγική, που αν με μεθοδικότητα, οργάνωση, συστηματική προσπάθεια και συνέπεια αρχίσει να εφαρμόζεται, θα βοηθήσει ουσιαστικά στην αντιμετώπιση του προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού που αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία.
[1] Για παράδειγμα οι μελέτες Klapper, Lusardi, and van Oudheusden (2015) και 2016 OECD/INFE International Survey of Adult Financial Literacy Competencies.
[2] FINRA Investor Education Foundation. “U.S. Survey Data at a Glance., https://www.usfinancialcapability.org/results.php?region=US”, Accessed January 9, 2021.